• Kontynuujemy nasz cykl materiałów na portalu MojaKruszwica.pl.

• W soboty i niedziele publikujemy historie kruszwickich kamienic i domów.Prezentowane informacje pochodzą z dokumentów publicznych, archiwów państwowych oraz ksiąg wieczystych – spisanych przez urzędników w XX wieku.

• Tym razem, dzięki pieczołowicie przygotowanej dokumentacji Jerzego Nowińskiego, zwiedzimy dawny Kruschwitz-Dorf, a więc część Zagopla, które następnie płynnie przechodziło w Grodztwo. Okiem badacza będziemy mogli dokładnie przyjrzeć się zespołowi folwarcznemu w tej części miasta.

[FOTORELACJA]5497[/FOTORELACJA]

[DAWNY]1752403623497[/DAWNY]

Z dokumentacją opracowaną przez Jerzego Nowińskiego spotykaliśmy się już przy okazji innych zabytkowych elementów architektury kruszwickiej. Zawsze są to materiały pieczołowicie i szczegółowo opracowane. Na uwagę zasługują liczne zdjęcia oraz dokładnie zebrane informacje historyczne.

Jerzy Nowiński materiały, które poniżej opublikujemy, przygotował w październiku 1989 roku. Były to plany, rysunki, tekst oraz zdjęcia.Poniżej archiwalny materiał autorstwa Jerzego Nowińskiego. Z tego materiału, z uwagi na objętość tekstu, wyłączyliśmy opis oficyny i stodoły polnej w nadgoplańskim folwarku. Zdjęcia obu budynków są w galerii – szczegółowe informacje na ich temat pojawią się w kolejnych odcinkach.

Historia zespołu folwarcznego w Kruszwicy [ZAGOPLE/GRODZTWO]

Wieś na terenie późniejszego Grodztwa istniała już około 1000 r., gdzie znajdował się między innymi kościół św. Gotarda z prawem targu. Spełniała ona funkcje służebne wobec grodu znajdującego się na pobliskiej wyspie. Powstały na początku XVII w. folwark należał do dóbr kasztelana kruszwickiego. Właścicielem była osoba, która w danej chwili pełniła tę funkcję.W roku 1578 znany jest Grzegorz Zakrzewski. W roku 1655 Szwedzi spalili folwark, w którym znajdował się m.in. dwór, karczma, wiatrak. Po "Potopie" został całkowicie opuszczony.W roku 1658 osiedlono tu kilku Żydów trudniących się handlem i rzemiosłem. Wówczas też pojawiła się nazwa Grodztwa jako określenie wsi.

W XVIII wieku, w jego pierwszej połowie, folwark był w rękach rodziny Głębochickich: Jana i Antoniego Doliwów na Głębokim Głębochicach. W 1759 należał do Jakuba Niemojewskiego z Niemojewa pod Inowrocławiem. W 1761 nabyła go parafia św. Pawła w Inowrocławiu, od 1763 właścicielem był Longin Karkowski z Polanowic, a od 1766 do 1770 Andrzej Głenski. W 1772 roku, po I rozbiorze Polski – wieś Kruszwica weszła w skład Prus.

Zespół folwarczny Kruszwica-Grodztwo zlokalizowany jest na terenie miasta Kruszwica, w jego wschodniej części, po wschodniej stronie Jeziora Gopło, przy trasie prowadzącej w kierunku Radziejowa i Dobrego (ul. T. Kościuszki).

Budynki założenia folwarcznego wzniesione zostały po północnej i południowej stronie ul. Kościuszki, wzdłuż ulic Nadgoplańskiej i Kolegiackiej; od strony południowej teren zamknięty jest obiektami gospodarstw indywidualnych i amfiteatrem zbudowanym na stoku skarpy, stanowiącej teren dawnego parku dworskiego; na wschód od podwórza gospodarczego znajdują się ogródki działkowe, a na wschód od kolonii mieszkaniowej rozpościera się osiedle mieszkańców Kruszwicy–Zagople. Zachodnią granicę zespołu stanowi pierzeja domów, które nie byly związane z folwarkiem – wzniesione zarówno przed, jak i po II wojnie światowej.

Kruszwica-Wieś / Grodztwo została włączona do domeny Strzelna, a zyski z niej wpływały do kasy miejskiej Strzelna. W pierwszej ćwierci XIX w. folwark oderwano od wsi i sprzedano rodzinie Heyne. Nabył go Carl August Heyne z pobliskiego Gocanowa. Powierzchnia folwarku wynosiła wówczas 2568 mórg; mieściło się tam 26 domów ze 206 mieszkańcami. Istniały: browar, wiatrak, karczma, dwór, obory, stajnia z wozownią, wozownia oraz trzy stodoły.

W 1861 roku, na drodze spadkowej, folwark przejmuje syn Carla – Franz von Heyne, zmarły w 1877 r. Wdowa po Franzu – Hulda z domu Więszkowska – sprzedała folwark około 1880 roku rodzinie Busse. Hans Busse, który nabył folwark, zmarł około 1910 r. Majątek przejęła jego żona Elisabeth, która za życia zapisała go synowi – dr. Leopoldowi Busse, notariuszowi, będącemu zarazem administratorem majątku.

W roku 1910 majątek, wraz z folwarkiem Gopło, obejmował powierzchnię 541 ha gruntów ornych, łąk, pastwisk oraz ok. 350 ha wód Jeziora Gopło. Specjalizowano się tu w hodowli bydła czarno-białego (ok. 50 sztuk). Znajdował się tu browar, a renta gruntowa była obliczona na 1993 marki. W roku 1926 powierzchnia majątku wynosiła 553 ha ziemi + 350 ha wód; browar przestał istnieć, a zarejestrowana hodowla bydła czarno-białego rasy nizinnej wynosiła 41 sztuk. Renta gruntowa została obliczona na 2729 talarów.

Pierwotnie obszar podwórza gospodarczego obejmował powierzchnię sięgającą do obecnej ulicy Grodzkiej, czyli ok. 280 m na osi wsch.–zach. i 100 m na osi pn–pd (ok. 2,8 ha). W jego ramach, oprócz istniejących budynków, znajdowały się: po stronie pn–zach duża stodoła, duża wolarnia z oborą dla cieląt – stropowana na pecy, kryta dachem dwuspadowym pokrytym papą, przeznaczona dla ok. 20 wozów i 50 cieląt; wzniesiona na masywnych filarach. Po stronie pd stała stajnia, obory, istniejąca obecnie owczarnia, a za nią obora dla krów mlecznych. Od wschodu podwórze ogrodzone było murem ceglanym z bramą wyjazdową na jego środku.

Po stronie zachodniej, oddzielony od dziedzińca folwarcznego, stał zespół budynków podwórzanych, krytych dachówką – wewnątrz podwórza znajdował się obiekt: dawny spichlerz przebudowany na oborę, stajnię, oraz kolejne obory; naprzeciwko znajdowała się cegielnia, spichrz murowany z cegły wypalanej, kryty dachem namiotowym – spłonął w 1940 lub 1941 roku. Przy drodze prowadzącej w kierunku kolonii mieszkaniowej stała kuźnia (obecnie jej część to dom mieszkalny przy ul. Nadgoplańskiej 2) oraz grzebieciarnia – obora.

Kompozycja

Dawny zespół folwarczny składa się z wyraźnie wydzielonych części: podwórza gospodarczego i kolonii mieszkaniowej, współcześnie zakłóconych przez nowe domy i budynki.Podwórze gospodarcze, przebarżone, zachowało swoją pierwotną kompozycję wydłużonego prostokąta, z dłuższym bokiem na osi wsch.–zach. Pierzeja południowa zabudowana jest kompleksem budynków ogrodnictwa /1, 1a/, na który składają się stare i współczesne budynki magazynów, kotłowni oraz cztery oranżerie stożowe. Na wschód od nich usytuowana jest dawna stajnia – obora /2/, ustawiona kalenicowo na osi wsch.–zach.; do jej zachodniej ściany dobudowany jest garaż /2a/. Wschodnia część dziedzińca zabudowana jest obiektami mieszalni pasz, należącej do „GS SCH” Kruszwicy z siedzibą przy ul. Świerczewskiego – m.in. budynki nr 3 i 4, wzniesione na fundamentach dawnej owczarni i obory, ustawione kalenicowo na osi wsch.–zach.

Kompleks mieszalni od północy zamknięty jest magazynem /7/, odbudowanym na starych fundamentach, a od zachodu budynkiem administracyjnym /5/. W narożniku pn–wsch. wznoszą się budynki administracyjne /12/ „GS”. Inne obiekty tej części zespołu należą do osób prywatnych – mieszczą się w nich m.in. obora i chlewnia /10/ oraz zabudowania mieszkalne /11/.

Część pn–zach. /15/ to fragment dawnej kolonii mieszkalnej. Na zachód od obory 15/7 znajduje się niewielki magazyn /13/ i wozownia /14/. Na zachód od obory 15/5 znajduje się dawna masztalarnia /8/, mieszkanie i warsztat stolarski, a dalej – przy zachodniej ścianie stodoły – warsztat napraw maszyn i samochodów.

Na terenie kolonii mieszkaniowej znajdowało się 9 domów mieszkalnych, wzniesionych równocześnie na przełomie XIX i XX wieku. Za dworem zlokalizowany był park krajobrazowy obejmujący powierzchnię ok. 1 ha, sięgający brzegu jeziora, na którym znajdowała się niewielka przystań. Przy skrzyżowaniu obecnych ulic Nadgoplańskiej i T. Kościuszki, po stronie zachodniej, stała obora dla bydła robotników folwarcznych, a dalej browar z budynkiem magazynowym – przebudowanym na mieszkania około 1920 r.

Murowany kurnik /16/ stanowi, wraz z domem /17/, wspólne obejście – adres: Nadgoplańska 2, ogrodzone siatką drucianą. Po zachodniej stronie dziedzińca zbudowano siedzibę UL i G, posadowioną na fundamentach starego dworu /19/, oraz nową stację weterynaryjną /20, 21/ – obie te instytucje ogrodzono siatką drucianą.

W dawnym centrum dziedzińca, obecnie w narożniku pn–wsch., stoi blok niewielkich budynków: zarządcówka /8/ z dobudówką /9/ oraz dom kowala /10/ z kuźnią /11/ – wszystkie ustawione kalenicowo na osi wsch.–zach. Na północ od nich, w kierunku wznoszonego biurowca, rozciąga się niewielki ogród warzywny ogrodzony drewnianym parkanem i siatką drucianą.

Opis z 1989 roku

Przy skrzyżowaniu ul. Nadgoplańskiej z ul. T. Kościuszki znajdują się garaże dla maszyn i samochodów.Po północnej stronie ul. T. Kościuszki, wzdłuż ul. Kolegiackiej, zlokalizowane są domy mieszkalne kolonii mieszkaniowej. Najbliżej podwórza gospodarczego stoją dwa obiekty mieszkalne niezwiązane z zespołem folwarcznym (nr 29 i 30). Kolonia mieszkaniowa zaczyna się na północ od torów kolejki dojazdowej Cukrowni Kruszwica i ciągnie się dalej za domy po wschodniej stronie ulicy (dolny północny wschód).

Po stronie zachodniej rozpościera się osiedle mieszkaniowe. Na zachód od skrzyżowania ul. T. Kościuszki z ul. Nadgoplańską i Kolegiacką – w odległości ok. 40 metrów, po południowej stronie ul. T. Kościuszki, przy moście przez jezioro – zlokalizowany jest browar, obecnie dom mieszkalny (nr 26), oraz magazyn, obecnie częściowo mieszkalny (nr 25). Po ich wschodniej stronie znajduje się dawna spółdzielnia (nr 22 i 24), zbudowana w wyboistym stylu baraku (nr 27), wraz z budynkiem gospodarczym (nr 23).

Podwórze gospodarcze jest ogrodzone – każda z jego części – siatką drucianą. Główna droga wjazdowa znajduje się na osi od ulicy Nadgoplańskiej.Dominantą architektoniczną terenu dawnego folwarku stanowi obiekt Urzędu Miasta i Gminy.Nad zespołem dominują drzewa parku rozciągającego się na odcinkach nr 19–21, na stoku winnym jeziora.Podłoże urbanistyczne stanowi żużel i tłuczeń, wysypane na dawniej użytkowane grunty; przy oborze (nr 2) i zarządcówce (nr 8) nawierzchnię stanowi bruk.

Prace wyburzeniowe

Od początku lat 70. prowadzono prace wyburzeniowe na terenie podwórza gospodarczego i kolonii mieszkaniowej, wznosząc na ich miejscu nowe obiekty – zbudowano nową mieszalnię pasz oraz osiedle mieszkaniowe, wykorzystując pod nie część powierzchni starej kolonii.Na fundamentach dworu wzniesiono budynek ULIG, a także postawiono nową stację weterynaryjną.

Do czasów współczesnych nie zachował się park folwarku. W 1989 roku pozostałością po jego istnieniu było jedynie kilka drzew. Dodatkowo układ podwórza gospodarczego i kolonii mieszkaniowej został zakłócony przez późniejsze budowle.

[ZT]43984[/ZT]

[ZT]43981[/ZT]