Z czego zbudowano kolegiatę w Kruszwicy? Badania petrograficzne i historyczne

Na tak zadane w tytule pytanie odpowiedziała Małgorzata Mrozek z Instytutu Geologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Publikacja ukazała się w 2005 roku i stanowi opracowanie badań pertograficznych.

Zrealizowane badania petrograficzne materiału budowlanego romańskiej kolegiaty pw. św. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy pozwoliły na szczegółową charakterystykę zastosowanych surowców skalnych.

Jak wyjaśnia Mrozek opracowanie miało na celu określenie jakościowych i ilościowych relacji między rodzajami użytych skał oraz ich potencjalnym pochodzeniem. Uzyskane wyniki mogą mieć znaczenie dla archeologów i konserwatorów, zwłaszcza w kontekście prac rekonstrukcyjnych i identyfikacji dawnych szlaków transportu materiałów budowlanych.

W ramach przeprowadzonych badań dokonano makroskopowego oznaczenia skał użytych w murach kolegiaty, przyporządkowano je do grup, a następnie porównano z próbkami pobranymi z terenu Kruszwicy i okolic. Prace terenowe połączono z analizą mikroskopową płytek cienkich przy użyciu mikroskopu polaryzacyjnego, co pozwoliło na jednoznaczną identyfikację dwunastu typów skał: granitu, granodiorytu, sjenitu, diorytu, gabra, porfiru, pegmatytu, gnejsu, amfibolitu, piaskowca, zlepieńca i wapienia. W celu weryfikacji możliwego pochodzenia tych surowców wykonano również rekonesans geologiczny i geomorfologiczny, uzupełniony analizą map geologicznych w skalach 1:200 000, 1:50 000 i 1:10 000.

[DAWNY]1754130002361[/DAWNY]

Uwarunkowania geograficzne i historyczne miały znaczący wpływ na wybór materiału budowlanego w średniowieczu. Na obszarze Niżu Polskiego, do którego należy Kruszwica, dominowały dostępne lokalnie głazy narzutowe, zwane potocznie kamieniem polnym. Uzupełniająco stosowano piaskowiec pochodzący z niewielkich kamieniołomów. W przypadku kolegiaty kruszwickiej zastosowano oba te typy surowca, co odpowiada praktykom znanym z innych średniowiecznych budowli regionu.

Kolegiata, położona na północnym krańcu jeziora Gopło, powstawała najprawdopodobniej od połowy XI wieku w dwóch fazach, co wiązane jest z wydarzeniami historycznymi, w tym zniszczeniem grodu w 1096 roku. W późniejszych wiekach świątynia podlegała kilkukrotnym przebudowom i restauracjom. Największe zmiany wprowadzono w XIX wieku, natomiast prace konserwatorskie z lat 1954–1956 przywróciły jej pierwotny, romański charakter.

Z informacji Moniki Mrozek wynika, że obecna forma architektoniczna budowli, mimo wprowadzonych modyfikacji, pozostaje zbliżona do pierwotnej koncepcji. Trójnawowa bazylika z transeptem, pięcioma absydami i charakterystycznym zachodnim masywem z wieżą pozostaje jednym z ważniejszych przykładów romańskiej architektury sakralnej na Kujawach. Wyróżnia się liczbą portali oraz brakiem krypty. Dotychczasowe określenia zastosowanego materiału skalnego ograniczały się do ogólnych pojęć, takich jak „granit” czy „piaskowiec”. Przeprowadzone analizy pozwalają na ich uszczegółowienie i weryfikację.

Badania potwierdzają lokalne i skandynawskie źródła pochodzenia surowców oraz wskazują na świadome wybory rzemieślników średniowiecznych, podyktowane zarówno dostępnością materiału, jak i jego właściwościami technicznymi.

Wyniki badań nad surowcami skalnymi kolegiaty w Kruszwicy

Analiza materiału budowlanego romańskiej kolegiaty w Kruszwicy wykazała, że lico ścian wykonano z ciosów kamiennych o regularnym kształcie, ułożonych w systemie „petit appareil”. Bloki miały długość od 25 do 50 cm i wysokość około 22–28 cm. Dolne partie elewacji północnej, południowej i zachodniej – do wysokości 2,5–4 metrów – zbudowano głównie z dużych głazów narzutowych, których pierwotne średnice przekraczały metr. Wschodni masyw świątyni również bazuje na tym materiale, szczególnie w strefie cokołu. Natomiast w ścianach absyd dominują większe ciosy z piaskowca.

Szacuje się, że proporcja głazów narzutowych do piaskowca wynosi w całej budowli około 1:1, z wyłączeniem piaskowcowych filarów wewnętrznych. Jak wyjaśnia autorka Monika Mrozek, elementy te, podobnie jak zewnętrzne bloki, zostały precyzyjnie opracowane - powierzchnie filarów są groszkowane lub pokryte ukośnymi nacięciami. Ściany wewnętrzne opracowano znacznie mniej starannie - widoczne są uzupełnienia zaprawą i możliwe ślady pierwotnego tynku. Sklepienia absyd wykonano z nieobrobionych drobnych kamieni narzutowych i odpadów skalnych.

W celu określenia składu surowcowego, przeanalizowano fragment ściany północnej do wysokości 2 metrów. Najczęściej występującą skałą okazał się granit (40,7%), następnie granodioryt (19,2%), gnejs (11,3%) i porfir (7,3%). Pozostałe skały występują w mniejszych ilościach. Skład surowców budulcowych porównano z analizą głazów narzutowych z okolicy, pochodzących z osadów polodowcowych. Skład chemiczno-mineralny wykazuje duże podobieństwa: dominują granitoidy, gnejsy i porfiry.

W obrębie piaskowców zidentyfikowano dwa typy: szary piaskowiec różnoziarnisty i jasny piaskowiec kremowy. Ten drugi nie występuje wśród głazów narzutowych, a jego obecność stanowi ponad 90% materiału użytego w absydach i filarach. Badania wskazują, że pochodzi on z rejonu Konina. Analizy porównawcze przeprowadzone na próbkach ze świątyni i z nieczynnych kamieniołomów w okolicach Brzeźna i Świecia potwierdzają zgodność petrograficzną tych materiałów.

Piaskowiec koniński, zawierający ponad 95% kwarcu, został użyty również przy budowie portali południowych, które prawdopodobnie powstały w pierwszej połowie XII wieku. Na niektórych blokach zachowały się ślady średniowiecznych narzędzi. Obecność tego materiału stwierdzono także w innych zabytkach regionu, m.in. w Strzelnie, Gnieźnie, Trzemesznie oraz na Ostrowie Lednickim.

Zastosowanie surowców skalnych we wnętrzu i podczas późniejszych przekształceń kolegiaty

Surowiec skalny wykorzystywany był w kolegiacie kruszwickiej nie tylko jako budulec konstrukcyjny, lecz również jako element wyposażenia wnętrza. Z piaskowca wykonano romańską chrzcielnicę, natomiast kropielnica z XII wieku została wyrzeźbiona z granitu.

W trakcie licznych przebudów i restauracji świątyni, zwłaszcza w XX wieku, zaszła konieczność zastosowania dodatkowych materiałów, które miały zastąpić lub uzupełnić pierwotne elementy. W latach 50. XX wieku nie było trudności w pozyskaniu głazów narzutowych do uzupełnień w murach. Problemy pojawiły się natomiast przy doborze odpowiedniego piaskowca, szczególnie przy rekonstrukcji elementów dekoracyjnych, takich jak gzymsy czy fryzy oraz przy zmniejszaniu otworów okiennych.

Wobec braku dostępu do historycznego piaskowca z Brzeźna, zastosowano inne materiały: piaskowiec dolnotriasowy z Suchedniowa o różowym zabarwieniu oraz jasnokremowy piaskowiec magurski z Osielca, o spoiwie ilasto-krzemionkowym. Z kolei posadzkę, położoną podczas ostatnich prac renowacyjnych, wykonano z granitu strzegomskiego w odcieniu ciemnoszaro-białym.

Porównując ten fakt z innymi obiektami romańskimi regionu, m.in. budowlami na Ostrowie Lednickim, zauważalne są różnice w doborze i udziale surowców skalnych. Kolegiata w Kruszwicy nie zawiera martwicy wapiennej ani rudy darniowej, które występują w obiektach lednickich. Różnice dotyczą również struktury udziału głównych grup skał: granitoidy w Kruszwicy stanowią blisko 60% eratyków, podczas gdy na Ostrowie Lednickim – niespełna 10%. Odmienny jest także udział gnejsów – w Kruszwicy wynosi 11,3%, a w obiekcie lednickim aż 38,4%.

Analiza materiału skalnego wykorzystanego przy budowie romańskiej kolegiaty pw. św. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy wykazała jego ścisły związek z geologiczną strukturą najbliższej okolicy. Dominującą rolę odegrały miejscowe głazy narzutowe oraz piaskowiec kwarcytowy, który najprawdopodobniej transportowano drogą wodną z rejonu Konina.

Oba materiały, cenione za trwałość i przydatność w obróbce, stanowiły podstawę konstrukcyjną świątyni. Dzięki ich zastosowaniu oraz pracy średniowiecznych rzemieślników, obiekt przetrwał do dziś w formie zbliżonej do pierwotnej, zachowując surowy i prosty charakter.

Prowadzone badania petrograficzne przyczyniają się do lepszego zrozumienia średniowiecznych technik budowlanych, źródeł pozyskiwania surowców oraz tras ich transportu. Stanowią również cenne źródło wiedzy dla konserwatorów zabytków przy planowaniu prac renowacyjnych i rekonstrukcyjnych.

fot. GRZEGORZ RYŃSKI

źródło: Monika Mrozek, Instytut Geologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Lednica 2005.

[ZT]44482[/ZT]

[ZT]44480[/ZT]

[ZT]44412[/ZT]